Giang Còi là một nông dân chăn rau ở Quảng Bình. Mọi năm rau của Giang Còi bán được rất được giá, đủ để anh trang trải cho thú vui sưu tầm Dr.Martens của mình. Nhưng năm nay nghe nói Trung Quốc sẽ cho xuất khẩu rau sang các nước láng giềng, mà rau của họ thì thôi rồi rẻ. Hơn nữa, Giang Còi biết được rằng các nước anh em vì tình hữu nghị đã đồng ý không đánh thuế nhập khẩu lẫn nhau, nên anh rất lo rằng rau của anh sẽ không bán được giá do bị cạnh tranh bởi rau Trung Quốc.

May sao Giang Còi gặp lại 2 người bạn nối khố là Tài và Chính. Anh được họ mách rằng, nếu sử dụng chứng khoán phái sinh, hay cụ thể hơn là làm một hợp đồng kỳ hạn (forward contract) với công ty thu mua rau, họ sẽ buộc phải mua rau của anh với giá đã thỏa thuận dù cho hàng Trung Quốc giá rẻ có tràn về Việt Nam. Vậy là nhờ có công cụ này, Giang Còi đã kịp thời có phương án làm giảm rủi ro rau mất giá.

Hiện nay, giá của bất kỳ loại hàng hóa nào trên thế giới cũng có thể bất ngờ nhảy vọt hay tuột dốc một cách chóng mặt. Vào tháng 4/2020, giá dầu thậm chí đã có lúc tụt xuống mức âm.  Để kiểm soát những rủi ro khó lường này, các công cụ phái sinh đã được ra đời. Vậy công cụ phái sinh là gì?

• Khái niệm

– Các công cụ phái sinh (derivatives instrument) là các công cụ mà giá trị của nó được suy ra từ giá trị của một loại tài sản cơ sở khác – có thể là hàng hóa (rau, vàng, dầu, ..), cổ phiếu, trái phiếu, chỉ số (S&P500, Nikkei225, ..), lãi suất hay thậm chí là từ công cụ phái sinh khác.

– Các tính chất cần lưu ý:

(1) Các bên tham gia hợp đồng phái sinh bao gồm bên bán (short position) và bên mua (long position). Trong các hợp đồng phái sinh, bên bán luôn phải thực hiện một nghĩa vụ nhất định đối với bên mua, tại một thời điểm trong tương lai.

(2) Các yếu tố cơ bản nhất của một hợp đồng phái sinh: tài sản cơ sở (underlying asset), ngày đáo hạn (expiration date), giá thực hiện (exercise price), giá cơ sở (spot price)

(3) Việc giao dịch sản phẩm phái sinh cho phép người nắm giữ có khả năng hiện thực hóa lãi/lỗ ngay cả khi họ không nằm giữ tài sản cơ sở, nếu họ chọn hình thức thanh toán bằng tiền (cash settlement – thanh toán phần chênh giữa giá thực hiện và giá cơ sở).

(4) Sản phẩm phái sinh có đặc điểm tương tự như các sản phẩm bảo hiểm trong việc quản trị rủi ro, nó hoán chuyển rủi ro giữa các bên tham gia hợp đồng phái sinh. Tuy vậy, bản chất rủi ro vẫn không thay đổi, tức là vẫn luôn được đi kèm với tài sản cơ sở.

• Các sản phẩm phái sinh phổ biến

– Hợp đồng kỳ hạn (Forward contracts): hợp đồng mà người mua đồng ý mua tài sản cơ sở từ người bán tại một mức giá xác định vào một ngày xác định trong tương lai.

– Hợp đồng tương lai (Futures contracts): giống như hợp đồng kỳ hạn, nhưng được chuẩn hóa và được giao dịch ở trên sàn giao dịch, giúp đảm bảo rằng các bên tham gia sẽ thực hiện đúng thỏa thuận.

– Hợp đồng hoán đổi (Swap contracts):  thỏa thuận trao đổi các dòng tiền trong tương lai. Thông thường, một dòng tiền thả nổi (floating cashflow) sẽ được hoán đổi lấy một dòng tiền cố định (fixed cashflow).

– Hợp đồng quyền chọn (Option contracts): người sở hữu sẽ có quyền mua/bán tài sản một mức giá xác định. Tức là nếu có lợi thì họ mới sử dụng quyền này, còn không thì người sở hữu không có nghĩa vụ phải thực hiện giao dịch.

• Ứng dụng:

– Quản trị rủi ro: chứng khoán phái sinh được sử dụng rộng rãi trong việc quản lý danh mục, nhằm bảo vệ lợi ích nhà đầu tư trước biến động thị trường.

– Nâng cao tính hiệu quả của thị trường: giá của các sản phẩm trên thị trường phái sinh phụ thuộc vào thông tin thay đổi liên tục. Nếu có sự chênh lệch giá, nhà đầu tư kinh doanh chênh lệch giá (arbitrageurs) sẽ tham gia kiếm lời và làm giá trở về trạng thái cân bằng.

– Giảm chi phí: khoản chi phí (đặt cọc, bảo hiểm) cho các hợp đồng quyền chọn/tương lai thường thấp hơn so với việc mua hàng trực tiếp trên thị trường. Ngoài ra, có thể kết hợp các hợp đồng quyền chọn để tạo ra các chiến lược một lượng phí nhỏ hơn thông thường.